بازگشت گرشاسب از هند به ایران

اسدی توسی / گرشاسپ‌نامه

سپهدار از آن پـــــس برآراست کار

شدن سوی ایران بَـــــــــر شهریار

بــــــــرون رفت مهراج با او به هم

همی رفت یکی هفته ره بیش و کم

ســــــــــــر هفته بدرود کردش پگاه

شده او و، سپهدار بــــــرداشت راه

چــــــــــو این آگهر نزد اثرط رسید

گل شـــــــــــادی اندر دلش بشکفید

پذیره برون رفت با ســــــــــرکشان

درم ریـــــــــز کردند و گوهرفشان

فتاد از بم و زیر در چرخ جـــــوش

ز کوس و تبیره برآمد خـــــــروش

هوا سر به سر مشک ســـارا گرفت

زمین چرخ در چــــرخ دیبا گرفت

از آذین در و بام شد پر نــــــــــگار

زده کلیــــــــه در کله طاووس وار

به رخ لعل هـر یک، به دل شادکام

بدین دست رود و، بدان دست جام

همه کــــــــــــوی دیبا، همه ره گهر

همه باد مشک و، همه خــــاک زر

پدر با پســــــــــــــر یکدگر را کنار

گرفتند و، کرده غــــــم از دل کنار

زره ســـــــــــوی ایوان کشیدند شاد

همه رنج‌ها پهلوان کــــــــــــرد یاد

برو هر چه مهراج شـــــــه داده بود

هم از بهـــــــــر اثرط فرستاده بود

به گنج نیاکان نهاد آنچه خــــــواست

از آن پــس برآسود یک ماه راست

سر مَه دگر هدیــــــــــــــــها با سپاه

گسی کرد و شد نزد ضحاک شـــاه

پی گرد و باد شتابان گـــــــــــــرفت

رَهِ سیستان و بیابان گـــــــــــرفت

بیابانی از وی رمان دیو و شیـــــــر

همه خاک ریگ و، همه شخ کویر

ز بالای گردونش پهنا فـــــــــــزون

درازاش از آن سوی گیتی بـــرون

زبس شوره از زیرووز افراز گـرد

زمینش سپید و هوا لاجـــــــــــورد

بــــدو در ز هر سو ز غولان غریو

شب اندر هوا گونه‌گون چهر دیـــو

گــــــــــــــل او طپان چون دل تافته

شخش چون لب تشنگان کافتــــــــه

گیا هر یکش چـــون یکی جنگجوی

سپر برگ و، تیع و سنان خاراوی

تو گفتی کـــه بومش از آتش بخست

تف بــــــــــــادِ تندش دَم دوزخست

زمان تا زمان بادِ هامون نــــــــورد

ببستی درو چشم و چشمه ز گـــرد

گه از شـــــــــــــوره شیبی بینباشتی

گه از ریک کوهی برافراشتـــــــی

اگر اسپ گردون بدی مه ســـــــوار

از او جـــــز به سالی نکردی گذار

بــــــــه چونین بیابان و ریگ روان

سپه بـــــــرد و برداشت ره پهلوان

چنین تا بدان جــــا که خوانی زرنج

چو آمد، برآسود لختی ز رنــــــــج

ز خرماستانــــــــــــــها و بید و بهی

ندید اندر آن بــــــــوم یک پی تهی

دو منزل زمین تا لــــــــــب هیرمند

بُد آب خـــــــوش و بیشه و کشتمند

زده خیمه گردش بســـــــی ساروان

گله ساخته ز اشتـــــــــران کاروان

خوش آمدش، گفتا چــو از پیش شاه

بیایم، کنم شهــــــــــری این جایگاه

کزین بار بندم به زاولستـــــــــــــان

بگیرم شهــــــــــــی تا به کاولستان

وز آنجا دگر باره ره بر کشیـــــــــد

ســــــــــوی بصره و بادیه درکشید

همی رفت تا نزد دژ هوخت گنــگ

که ناورد جایی، زمانـــــــی درنگ

همه بادیه بد بدان روزگــــــــــــــار

پـــــر از چشمه و بیشه و مرغزار

درختان ز هر گونه فرسنگ شست

همه شاخ‌ها دست داده به دســــــت

ز خوشـــــــــــــی بدش مینو آباد نام

چــــــو بگذشت ازو پهلوان شادکام

به ره بر یکی خوش ده و راغ دیــد

پـــــر از میوه گِردش بسی باغ دید

به باغی تماشاکنان گـــــرد گــــــرد

درون رفت تا رخ بشوید ز گــــرد

همی گشت باریدگان ســـــــــــــرای

رزی چند دیدند آنجا بپــــــــــــــای

خداونـــــــــــــد رز تند و ناپاک بود

به ده کهبد و خویش ضحـــاک بود

خبر یافت؛ آمد دژم کرده چشــــــــم

بر آن چاکران بانگ برزد به خشم

که ره سوی این رز شما راکه دادم

کدام ابله غرچــــــــه این در گشاد

که بست ایدر این باره سنگ ســــم

که اکنون بیندازمش گـــــوش و دم

ز چندین رزان راست ایدر شتــافت

زبونی ز مــــــن دستخوشتر نیافت

نداند که با داد شـــــــــــــــــــاه دلیر

کند بچه خرگوش بــــــر پشت شیر

یکی گفت کای ابله روز کــــــــــور

همی دست با چرخ سایی بــه زور

تو چون بفکنی زاسپ او دم‌و‌گوش

که ســــــرت اوفکندن تواند زدوش

به دل گرمــی ار نکنی از روی پند

زبان باری از ســـــــــرد گفتن ببند

گرت نیکی از روی کـــردار نیست

نگو گـــوی باری که دشوار نیست

سپهدار شاهست ایــــــــن کایدرست

نبینی که گیتی همه لشکـــــــرست

برآشفت و گفتــــــــا سپهدار کیست

جهان را جز از شـه نگهدار نیست

چو دزدیده شــــــــــد چیز بی‌داوری

چه نــــاگوهری دزد و چه گوهری

بزد بر سر مــــــــــــــرد تازانه چند

فکندن همی خواست گــــوش سمند

رهی رفت و با پهلوان هر چه رفت

بگفت و،بیـــــــــــآمد سپهدار تفت

بر آن روستایی گـــــــره هر که بود

برآشفت و زایشان یکی را ربــــود

بزد بر دو تن هر سـه تن را بکشت

گرفت آنگهی ریش کهبد بــه مشت

شرس کند و در زیر پی کرد خــرد

همه ده به تاراج و آتش سپــــــــرد

که و مه ز پیوند او هـــــر که یافت

همه کشت وزآن‌جا سوی‌شه شتافت

ز خوشان کهبد بــــــــــرادرش ماند

ز درد جگـــــر خاک بر سر فشاند

به نزدیک شیروی شــــــــد دادخواه

که او بد سیه‌پوش درگاه شــــــــــاه

همه جامه زد چاک و فریاد کـــــرد

بدپهلوان پیش او یاد کـــــــــــــــرد

بدو گفت شیروی گردن فــــــــــراز

بمان تا بیاید به درگه فـــــــــــــراز

عنان گیرش و دست و فریاد کـــــن

که من خود بگویم به شاه این سخن

به شمشیر تیز از ســـــــــرش نفکنم

نه شیروی کین جـــــوی شیراوژنم

جهانی بــــــــد از پهلوان خیره پاک

کز آن بد ز ضحـــاک نامدش باک

از ایرا که در کشـــورش بیش و کم

کسی گر کســــــــی را نمودی ستم

بـــــــــــدی داده مغز ستمکاره زود

به ماران که بر کتف او رسته بود

ستاره شمــــــــــــر نیز گشت سپهر

بدو گفته بــــــود از ره کین و مهر

که گــــــــــــر بد نماییش مانی نژند

وزش خــــــــوب داری نبینی گزند

برو گرددت راســـــت بر کار تخت

برآید به دستش بســـــی کار سخت

روا داشت زیـــــن روی بازار اوی

نجستی ز بن هرکـــــــز آزار اوی

رهــــــــی کاو به دل شادمان دارت

به از بد پســـــــــــر کاو بیازاردت

چو آمــــــد به نزدیک دو روزه راه

بفرمود تا شــــــــــــــــد پذیره سپاه

درفش دل افـــــروز و کوس بزرگ

فرستاد با ســـــــــــــروران سترگ

همیدون هـــــــزار اسپ زرین ستام

صــد و شصت منجوق از بهر نام

دو صــــــــــــد پیل آراسته هم چنین

به برگستوان‌های زربفت چیـــــــن

ز یاقوت هـــــــــــــر پیلبان را کمر

ز زر افسر او، گوشوار از گهــــر

گرفته جهــــــــــــــــــان ناله کرنای

خروشان شده زنگ و هنـدی درای

دگر زنده پیلی دژ آگــــــــــــــاه بود

که ویژه نشست شهنشـــــــــــاه بود

به دیدار و بالا چو کوهی ز بـــرف

فرستـــــــــــاد با سازه‌های شگرف

بفرمود تا بر نشیند بــــــــــــــــر آن

پیاده خرامند پیشش ســــــــــــــران

تبیره زنانشان فرستــــــــــــــاد پیش

به‌شادیش بنشاند و بر تخت خویش

بپرسید بسیار و بوشید چهــــــــــــر

نوازید هر گونه، و افزود مهــــــر

نخست از گهرها که بد سی هـــزار

جهان پهلوان کــــــــرد پیشش نثار

زمین بوســـــــــه داد آفرین گسترید

سه ساله همه یــــــاد کرد انچه دید

وز آن جا ســـــوی کاخ شد شاد باز

فرستادن هدیه‌ها کــــــــــــــرد ساز

همه روز تا شب همه پیش شــــــــاه

کشیدند هر چیـــــز بیش از دو ماه

چنین تا کشنده سته شد ز رنـــــــــج

ببد کاخ‌ها تنگ از آکنده گنــــــــــج

شمارنده شـــــــد سست و مانده دبیر

دل شده و لشکر همه خیره خیــــر

نیامد برون آن دو مـــــــــــه پهلوان

همی بود کهبد در انـــــــــــده نوان

ز ســــــوز برادرش دل گشته چاک

سیه جامه بر تنش پر خون و خاک

بدو گفت شیروی کاو ایـــــن دو ماه

ز بیم نیامد همی پیش شــــــــــــــاه

ولیکن چو فــــــــــــــردا بیاید به در

در آویز ازو دســـــــت و فریاد بر

که من پیش شـــــــاه آن گهی یاد تو

رسانم، ستانم ازو داد تــــــــــــــــو

چو آهخت بر جنگ شب روز تیـــغ

ستاره گرفت از سپیــــــــــده گریغ

شد از جنگشان گنبد نیلــــــــــــگون

چو سوکی بر آلوده دامن به خــون

به دیدار شه شد پل سرفــــــــــــراز

چو آمد به نزدیــــــــک درگه فراز

بزد کهبد انـــــــــدر عنانش دودست

خروشید و غلطید بــــر خاک پست

بپرسید یل کــــــــــز که گشتی دژم

بدو گفت کـــــــز تست بر من ستم

تویی کز ره داد بـــــــــــــر گشته‌ای

به دِه مر بــــــــــرادرم را کشته‌ای

شبانی که او بــــــر رمه شد سترگ

کشد گوسپندان چه او و چــه گرگ

یل پهلوان چـــــون شنید این ز خشم

گره زد بر ابروی و برتافت چشــم

چنین گفت کای پشت سخت تو کوز

کسی از شما زنده ماندست نـــــوز

مه چرخ کیـــــــــــن برکشید از نیام

سر از تـــــــن بینداختش بیست گام

به چرخ و مه و مهر سوگند خورد

کزین پس فرستم بهر جـــــای مرد

کشم هر چه زین تخمه آرم به دست

اگر خود بر شـــــــــاه دارد نسشت

چه شد پیش ســـــــه دید شیروی را

همی گفت شـــــــــــاه جهانجوی را

کزینسان به یک باره گشتی زبــون

که در پیش تخت تــــو ریزند خون

هر آن شاه کاو خوار دارد شهــــــی

شود زود از او تخت شاهــــی تهی

گنهکار چون بد نبیند ز شــــــــــــاه

دلیری کند بیشتـــــــــــــــر بر گناه

چو در داد شــــــــــــاه آورد کاستی

بپیچد سر هر کـــــــــس از راستی

رهــــــــی از هنر گرچه چیزی کند

نشاند که بر شــــــــــــه دلیری کند

همه کار شــــــاید به انباز و دوست

مگر پادشـــــــاهی که تنها نکوست

بپرسید شـــــــــــاه آن سخن‌ها نهفت

بدو پهلوان آنچــــــــــه بُد باز گفت

از آن ده دو کس با خود آورده بـود

بر آن کار کهبد گــــــــوا کرده بود

گواهی بدادند در پیش شـــــــــــــــاه

که از کهبد آمــــــــــد نخستین گناه

سپهبد ز شیــــــــــروی شد دل نژند

بر آشفت و گفت ای بــداندیش رند

چرا آن نگویی که باشــــــــد درست

بدان بد بســــــــازی که مانند تست

ز یک ســــو بره پیش گرگ آوری

دگر سو کنی بـــــــــا شبان داوری

برهنه همی بر زنـــــــــــی با پلنگ

به دریا کنـــــــــــــی آشنا با نهنگ

بر آن چشمه کاسپ مــن افشاند گرد

نیارد ژیان شیر از آن آب خــــورد

چو گیرد تگ باد و ابر ابـــــــــرشم

سزد گر شـــــــــود ماه ترکش کشم

شب و روز ار آرند با مــــــن ستیز

به خنجر کنم هـــر دو را ریز ریز

من اینجا یگه شــــــــــــاه را چاکرم

و گرنه دگر جا شــــــــــــه کشورم

ندانی که باتــــــــــــش تنت سوختی

ترا هم به دستت کفـــــــــن دوختی

ندانــــــــــــــی که فردات شیون بود

چو کهبد سرت مانده بی تـــــن بود

چنان چون تو هستی سیه پوش شاه

به مرگ تو مـــــــادرت پوشد سیاه

نه از پشت پا کم اگر تــــــن درست

بمانم ترا، و آن کــه هم پشت تست

اگر شه کند آن چــه از وی رواست

و گرنه کنم من خــود آنچم هواست

بگفت این و با خشـــــم و دشنام تیز

بیآمد سوی خانـــــــــه دل پر ستیز

شه آشفته شد آمــــــــد از تخت زیر

سبک داد شیــــروی را خورد شیر

ســــــــــرای و همه چیز آن بد نژاد

ستد، مر جهان پهــــــــلوان را بداد

از آن پس دگــــــــــر پایه بفراشتش

زمان تا زمان خوبـــــــــتر داشتش

به نزدیک اثرط یکـــــــــی نامه نیز

فرستاد، وز هدیه هـــــر گونه چیز

به نامه ز گرد سپهبد نـــــــــــــــژاد

بسی کرد خشنودی و مهــــــــر یاد

دگر گفت خواهم کـــــــز این پهلوان

بــــــــــــــود تخمه و نام تا جاودان

ز تخـــــــــــــم بزرگان همانند اوی

یکـــــــی جفت پاکیزه گوهر بجوی

گهرشان بپیوند بـــــــــــــــــا یکدگر

که پیوســـــــــــته نیکوتر اید به بر

نشاید چنین شیــــــــــر کز مرغزار

شود بچه نادیده انــــــــــــــدر کنار

دریغ آید این زاد ســــــــــــرو سهی

شده مانده باغ از نهالش تهـــــــــی

چنان کن که چون پای از پشت زین

درآرد، تو پردخته باشی ازیـــــــن

یکی هفته ز آن پس به شادی و ناز

همی بود با گرد گردن فــــــــــراز

ســــــــــــــر هفته فرمود کاغآز کن

شدن را و، کار سپه ســـــــــاز کن

به نزد پدر چون رسیـــــــدی ز راه

یکی جفت شایسته خــــــــود بخواه

ز تو ماند خواهد نــــــژادی بزرگ

همه پهلوانان گــــــــــــــرد سترگ

که هر یک ســــــــــر نامداران بوند

نشاننده شهریــــــــــــــــــاران بوند

از آن به چه در اشــــــــکار و نهان

که اری یکی چون خود اندر جهان

به فرزند خـــــــــــــرّم بود روزگار

هم از وی شود تلخی مرگ خــوار

گمانی نبردش دل راهجـــــــــــــوی

که آن از برادرش باشــــد به زوی

درفش نو و کوس و پرده ســـــرای

کلاه و گهر، تیغ و مُهـــــر و قبای

سزاوار او هر چه بد ســـــر به سر

همه داد و کردش گسی زی پــــدر

چو آمد به زوال یــــــــک کینه توز

برآسود با کــــــــــام دل هفت روز

از آن پس بـــــــــــرای دلارای زن

سر هفته شــــــــــد با پدر رأی زن

مرورا یکی دخت ازاده بــــــــــــود

که مه دل ز خوبــــی بدو داده بود

نگاری به رخ رشک حـــور بهشت

زپاکیش خوی و وز خوبی سرشت

به زلف از شبه کرده مـه شب نمای

به جاو دو چشم از پــری دل ربای

پدر زو به پوندش این جست و کــام

نشد گرد سرکش بــــــدان رآی رام

دگر هر چـــــــــه از تخمه سرکشان

کسی دختـــــــــــری داد دلبر نشان

پژوهید بسیار و کوشید چنـــــــــــــد

نیآمد ز خوبان کـــــــس اش دلپسند

بازگشت گرشاسب و صفت خواسته

داستان شاه روم و دخترش