شمارهٔ ۱ - مثنوی رزمیه (کذا) (قندهارنامه)

صائب تبریزی / دیوان اشعار / متفرقات

برازنده تاج و تخت و کلاه

خدیو جوان بخت عباس شاه

چو بر تخت فرمانروایی نشست

به نظم ممالک برآورد دست

نسق کرد از علم کار آگهی

به فرمانبری کار فرماندهی

به تلقین دولت در آغاز کار

حدود خدایی نمود استوار

نپیچید آن زبده اصل و فرع

سر طاعت از خط فرمان شرع

اثر در جهان از مناهی نهشت

ز تقوی جهان شد چو خرم بهشت

به دوران منعش می لاله رنگ

نهان گشت چون لعل در صلب سنگ

شد از عصمت او جهان آنچنان

که شد پردگی زهره بر آسمان

ازان شهریاران روی زمین

گذارند بر آستانش جبین

که آن پادشاه ملایک سپاه

نپیچد سر از خط حکم اله

ز عدل آنچنان زد صلای امان

که دربسته شد خانه های کمان

به عهدش چنان ظلم نایاب شد

که در تیغ، جوهر رگ خواب شد

شد از بخت او بخت عالم جوان

چان کز بهاران زمین و زمان

ز خلق خوش آن بحر پنهاورست

که باطن گهر، ظاهرش عنبرست

دلش کوه و دریا بود سینه اش

خرد گوهر و مغز گنجینه اش

قضای الهی است در روز رزم

بهشت خدایی است هنگام بزم

علم بر سر آن خدیو زمان

بود کشتی نوح را بادبان

محیطی است از دست گوهر نثار

که دارد ز دامان سایل کنار

ز جودش ضعیفان شدند آنچنان

که گوهر عرق می کند ریسمان

یتیمان به دوران آن عدل کیش

بشویند در آب گهر روی خویش

زمین پر دل از پایه تخت اوست

فلک سبز از سایه بخت اوست

نیندیشد از شور و آشوب جنگ

که طوفان بود روز عید نهنگ

به امداد لشکر ندارد نیاز

که خورشید تنها کند ترکتاز

نگردد دم تیغش از کارزار

که دارد دم از صاحب ذوالفقار

چناری که گردد ز تیغش قلم

شود جوهرش موج بحر عدم

به سرپنجه مردی آن پرشکوه

برون آورد تیغ از دست کوه

خدنگش نپرد به بال عقاب

ز پر بی نیازست تیر شهاب

ز تیر و کمان چون شود رزم ساز

دهن ها بماند چو سوفار باز

شد از نعل اسبان در آن دشت کین

چو ماهی زره پوش، گاو زمین

چنان جوش زد خون گردنکشان

که شد جوی خون بر فلک کهکشان

چو شیران ز غیرت در آن عرصه مرد

برآوردی از خود سلاح نبرد

نمودی در آن بزم هر پرجگر

هم از ناخن خویش تیغ و سپر

چنان لرزه بر دشت کین اوفتاد

که قارون برون از زمین اوفتاد

ز قربان کشیدند یکسر کمان

به یکبار شد پرهلال آسمان

ز بحر کمان خاست ابری سیاه

که بارانش بد ناوک عمر کاه

چنان بافت پر در پر هم خدنگ

که شد تنگ، میدان پرواز تنگ

ز باران پیکان خارا گذار

فشاندند گرد از رخ کارزار

چنان تیر در فیل شد جایگیر

که خرطوم او گشت قندیل تیر

ز پیکان دل خاک شد آبدار

فلک ترکشی شد پر از تیر مار

کمان طاق دروازه مرگ بود

که سهمش دل از پردلان می ربود

گذشتی چنان صاف از سینه تیر

که موج سبکبال از آبگیر

به مردان کین ناوک دلگسل

ز پیکان در آن جنگ می داد دل

چو از ناخن تیر نگشود کار

نمودند رمح آوری اختیار

به نوک سنان صد هزاران گره

گشودند از حلقه های زره

گذشت از سر نیزه ها موج خون

فلک تاز شد چون شفق فوج خون

کشید از سنان جنگ ایشان به طول

دلیران شدند از دو جانب ملول

فکندند از کف سنان بی درنگ

به گرز و به شمشیر بردند چنگ

قیامت ز شمشیر بالا گرفت

ز گرز گران، کوه صحرا گرفت

چنان تیغ بارید از پیش و پس

که صد چاک شد خودها چون جرس

کشیدند تیغ از میان آن دو فوج

فتادند در هم چو از باد موج

به یکدیگر آمیختند آن دو صف

چو در حالت پنجه گیری دو کف

ز مغز دلیران آهن قبا

کف آورد بر سر محیط بلا

ز مهتاب شمشیر روشن گهر

زره چون کتان ریخت از یکدگر

به یکدم سپرهای دامن فراخ

ز شمشیر شد همچو گل شاخ شاخ

سپر کشتیی بود بر آب تیغ

که بد تار و پودش ز موج دریغ

زمین همچو غواص دریا سپر

فرو برد در آب شمشیر سر

دویدی چنان تیغ در جسم و روح

که در کوچه رگ شراب صبوح

به شمشیر، گردان ز خرطوم فیل

جدا کرده نهری ز دریای نیل

زمین بود دریا ز خون عدو

ز شمشیر کج، موج خونریز او

فتاده در آن بحر خون بی حساب

کلاه و کمر همچو موج و حباب

نم خون بلندی گرفت آنچنان

که شد یک ورق دفتر آسمان

فرو خورد خون بس که دریای خاک

چو اوراق گل شد طبق های خاک

چنان تنگ شد عرصه بر پردلان

که شد تیغ در قبضه خود نهان

ز بس تنگ شد عرصه کارزار

نمی یافت میدان جستن شرار

ز برق سنان شد جگرها کباب

ز پیکان به چشم زره گشت آب

تن مرد از تنگی کارزار

ز جوشن برآمد چو از پوست مار

شد از زخم شمشیر الماس کیش

سر نیزه ها همچو مسواک، ریش

سنانهای خطی به رگهای جسم

نهان چون الف گشت در مد بسم

شد از بس رگ جان بر او گشت جمع

سر نیزه از رشته جان چو شمع

ز هر جانبی خشت پران شده

ازو قالب مرد بی جان شده

خرد مانده حیران در آن ماجرا

که خشت است پران و قالب بجا

شد از خشت آهن در آن کارزار

بنای نبرد از دو سو استوار

ز فیل آنچنان خشت پران گذشت

کز ابر سیه برق رخشان گذشت

خلل یافت از گرز دندان پیل

شکست از گرانی پل رود نیل

ز گرز اندر آن عرصه پای لغز

سر فیل گردید کوه دو مغز

تزلزل در آن زنده فیلان فتاد

چو ابری که گردد پریشان ز باد

تهی گشت از فیلبان پشت فیل

فرو برد فرعون را رود نیل

ز باریدن گرز در دشت کین

دل و گرده خاک شد آهنین

هوا از نم تیغ شنگرف شد

ز مغز پریشان پر از برف شد

به خون لعل شد نیزه های سفید

هوا گشت چون بیشه سرخ بید

ز بس مهره پشت بر خاک ریخت

تو گفتی که تسبیح انجم گسیخت

کمند دلیران در آن گرد پاک

نهان ماند چون دام در زیر خاک

شد از گرد، شمشیر مردان جنگ

گران خیز چون سبزه زیر سنگ

در آن پهن صحرا ز گرد و غبار

حصاری شد آن لشکر بی شمار

در آن دشت خونخوار، طوفان گرد

بسی مرده را زنده در خاک کرد

ستاره شد از گرد بر آسمان

چو تخمی که در خاک ماند نهان

ز گرد سپه، کشته بعد از هلاک

نیفتادی از خانه زین به خاک

پر از خاک گردید دامان روح

زبانها شد از گرد، سوهان روح

غبار سپه رفت بر کهکشان

پر از خاک شد کله آسمان

سپرهای زرین ز گرد سپاه

نمودی چو از پرده ابر، ماه

ز گرد آنچنان آب نایاب شد

که در بحر، ماهی چو قلاب شد

کمند آشنا گشت دست و بغل

جلو ریز آمد به میدان اجل

ز نیزه در آن عرصه پر جدل

به چندین عصا راه می رفت اجل

دلیران در آن عرصه پر جدل

به جان می خریدند مرگ از اجل

به صد چشم حیران اجل در میان

که گیرد ز دست که نقد روان

ز خود دشت دریای خونخوار بود

در او کشته پنهان چو کهسار بود

به کشتی در آن قلزم بی کنار

نمودی اجل جان مردم شکار

بساطی فکندند در کارزار

که بودش ز تیر و سنان پود و تار

فتاده به زیر سم مرکبان

چو ریگ روان، نقدهای روان

سر بخت دشمن نگونسار شد

ز خواباندن تیغ بیدار شد

دل و دست جنگاوران سرد شد

سپرها چو برگ خزان زرد شد

زره پوش ازان عرصه پرستیز

به صد چشم می جست راه گریز

نماند از صف دشمنان یکقلم

جز انگشت زنهار دیگر علم

به یک زخم از ناوک سینه تاب

کشد صید را و نماید کباب

کسی را که پرداخت از جان بدن

به جز بال کرکس نیابد کفن

زره در بر او ندیده است کس

که سیمرغ را نیست جا در قفس

سنانش کند در صف ترکتاز

زبان اجل را به دشمن دراز

کند نیزه در خاک چون استوار

شود سینه گاو و ماهی فگار

نیفتاده در جنگ از شست پاک

چو آه یتیمان خدنگش به خاک

کمند عدوگیر آن پرشکوه

گسستن ندارد چو رگهای کوه

چو از چین کمندش کند ساز و برگ

درآید به میدان جلو ریز، مرگ

به یک حمله سازد سران را خراب

چو موجی که تازد به فوج حباب

شکوهش اگر حمله آرد به فیل

دهد کوچه از بیم چون رود نیل

نهنگی است تیغش به بحر مصاف

که یک لقمه او بود کوه قاف

سپر در پس پشت آن پر شکوه

چو خورشید تابنده بر پشت کوه

کند حلقه جوشنش روز رزم

به کسر عدو حکم از روی جزم

قضا بست تا نیزه اش را کمر

اجل در گریبان فرو برد سر

ز یک میل گرزش کشد در وغا

به چشم زره ز استخوان توتیا

اگر بیستون را درآرد به زیر

کند استخوان در تنش جوی شیر

ز حلم گرانسنگ او کوهسار

ز لاله کند خون عرق هر بهار

توان دیدن از پرچم آن سنان

همای ظفر را بلند آشیان

چو تیغش شود از نیام آشکار

برون آورد اژدها سر ز غار

به چوگان چو گوی افکند بر فلک

شود چشم خورشید را مردمک

درفشش بود صبح امید فتح

که یک اختر اوست خورشید فتح

گر از قامت چون سنان دلبران

فکندند افسر ز فرق سران

تماشای آن نیزه دلربا

سران را سرافکند در زیر پا

ز اقبال او فتح صاحب جگر

ز تیغ کجش راست پشت ظفر

شکستی صفی را به یک چوبه تیر

چو سطری که بر وی کشد خط دبیر

کشیدی به سرپنجه آن نره شیر

رگ کوه را همچو مو از خمیر

به هر کس که از خشم کردی نگاه

شدی طعمه برق همچون گیاه

چو پیکان سپاهش همه یکدلند

گشاینده عقده مشکلند

جگردار و خونریز و گردنکشند

چو مژگان همه تیر یک ترکشند

به شیر خدا می رساند نژاد

گرانمایه اصلی که این فرع زاد

بر این خسرو تاجدار آفرین

که تختش بود پشتبان زمین

***

چو روز دگر مهر زرین سنان

زد از کوه شمشیر خود بر فسان

ز صبح آیت فتح بر خود دمید

جگرگاه شب را به خنجر درید

به خون شفق تیغ را آب داد

به تسخیر گردنکشان رو نهاد

دو لشکر به ناورد برخاستند

دو صف چون صف محشر آراستند

ازان فوج آهن، علمهای آل

نمایان چو آتش ز تیغ جبال

ز دست دلیران خارا شکوه

سنان ها نمایان چو رگهای کوه

شد از خود جوشن قبایان کین

نهان زیر سرپوش، خوان زمین

ز نعل تکاور زمین و مغاک

تنوری شد از بهر طوفان خاک

چنان پا فشردند در دشت کین

که شد خرد زانوی گاو زمین

بیابان ازان لشکر پرشکوه

شده چار پهلو به کردار کوه

زمین گشت در ناف مرکز نهان

چو در خال، حسن رخ دلبران

ز نعل ستوران خاراشکن

سواران در مرگ را حلقه زن

ز خرطوم پیلان در آن جنگ گاه

به ملک عدم بود یک کوچه راه

ز گرد آسمان قلزم قیر شد

ستاره همان جا زمین گیر شد

چنان بر سما رفت گرد از سمک

که گردید یک برج خاکی، فلک

ز تیر و ز شمشیر گرد وغا

شبی بود آبستن فتنه ها

دوال آشنا گشت با طبل جنگ

بپیچید بر روی دریا نهنگ

برآمد نفیر از دل کرنا

دهن باز کرد اژدهای بلا

به زاییدن فتنه، کوس نبرد

چو آبستنان ناله بنیاد کرد

در آن رزمگاه قیامت علم

دو صد فتنه زایید از یک شکم

سلامت سر خود گرفت از میان

امان گوشه کرد از جهان چون کمان

ز ره چشم مالیدن آغاز کرد

نی تیر برگ سفر ساز کرد

ز پرچم گره زد سنان موی سر

به خون ریختن بست ده جا کمر

سپر کرد گردآوری خویش را

ز پیکان کمان داد دل کیش را

بپیچید بر خود ز غیرت کمند

چو دیوانگان تیغ بگسست بند

کمر بست چون مار دوزخ سرشت

به قالب تهی کردن خلق، خشت

به انداز مغزیلان گرز خاست

ز خواب گران کوه البرز خاست

ز پرچم سنان خامه موی داشت

به خون صورت مرگ را می نگاشت

ز غریدن شیر مردان جنگ

چو برگ خزان ریخت داغ پلنگ

ز فریاد گردان در آن داروگیر

فرو ریخت در بیشه چنگال شیر

ز آواز دندان کین آوران

جهان شد چو بازار آهنگران

شمارهٔ ۲ - قطعه (در) تاریخ