فی مذمّة اهل التعصب و نصیحة الفریقین و فقهمااللّٰه تعالی

سنایی / حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه / الباب الثّالث: اندر نعت پیامبر ما محمّد مصطفی علیه‌السّلام و فضیلت وی بر جمیع پیغمبران

هیچ را در جهان ز علم و ز ظن

بیخردوار پشت پای مزن

از برای قبول عامه مناز

بیخبر وار خیره مُهره مباز

بهر مشتی خر آبِ شرع مبر

بی کَه و پنبه دانه گاو مخر

از پی شاخ بیخ شرع مکن

وز پی جاه راه خلق مزن

سگ کین از بغل برون انداز

سگ بزیر بغل میا به نماز

قامتت شد دوتا ز بد خویی

که چرا قامت تو یک تویی

تو دوتا کرده باز قامت راست

که چرا قامت فلان یکتاست

تو نشایی به ناقدی ایشان

خیمه زن رو به نزد درویشان

با سلاطین گدای بی‌نیرو

شاید ار کم زند به کین پهلو

خیره با جهل تا کی آویزی

رنگ ادبار تا کی آمیزی

عمرت از کوی عقل رفت برون

در غم آنکه این چه یا آن چون

چون و چه آلت عداوت تست

سنگ بر شیشه از شقاوت تست

سخن از کوی عقل باید گفت

درّ معنی به عقل شاید سفت

دیوْ مردم ز پندِ من دورست

خر نبیند فرشته معذورست

تو برآورده دست بر مهمان

که چرا دست می برآرد آن

حسد و حقد کرده آلت جنگ

دیو حقدت گرفته اندر چنگ

به خدای ار رسی به دین خدای

تو بدین خوی زشت و شهوت و رای

کی کند جلوه عزّ اللهی

قدس لاهوت بر دل لاهی

دور دور است ساهی از شاهی

همچو راز الهی از لاهی

تو هوس دانی و هوا و جدل

وز پی عامه کار کرد و عمل

جز هوا و هوس نخیزد و کین

شافعی آن و بوحنیفهٔ این

گر ترا بوحنیفه دیو نمود

او سوی دین بجز فرشته نبود

شافعی گر برِ تو بولهبست

بسوی من امین حق نسبست

هر دو حقند باطل از من و توست

باطل از خبث این دل من و تست

ورنه در باغ دین به نور یقین

سنبل سنّت‌اند و سوسن دین

من ز روی نصیحت این گفتم

آمدم پند دادم و رفتم

ور تو پندم دهی ز بد روزی

عیسیی را طبیبی آموزی

صورت عقل پند بنیوشد

جامهٔ جهل بیخرد پوشد

آتش خوی تو چو خاک سیاست

آبروی تو زان چو باد هواست

گر نه‌ای بد مگر بر من کین

ور چنینی چنین مکن در دین

مده از دست پس به شهوت و کین

از پی بانگ عامیان دل و دین

از پی عامه کس مری نکند

خرِ عامه به جو کری نکند

من بگفتم نصیحتی در دین

گر بهی ور بدی تو دورم ازین

ای هوا کرده زیر بار ترا

با چنین یاوه‌ها چکار ترا

از برای سگان و گرگان را

این‌چنینها مگو بزرگان را

من نمودم ترا طریقِ نجات

گر نخواهی تو دانی و تُرهات

گر نخوانی نصیحتی دینی

به فضیحت سزای خود بینی

گر ز من نیستی تو پند پذیر

تو و دیو تو می‌زن و می‌گیر

چون ترا چشمهای بینا نیست

این غرامت بر اهلِ دنیا نیست

همه از آب این دو روزه نهاد

تازه و تر چو رودهٔ پر باد

از هوس گفت و هیچ معنی نه

چون جرس بانگ و جز که دعوی نه

هرکرا چشم عقل کور بُوَد

نبود آدمی ستور بُوَد

مرد باید که عیب خود بیند

بر ره زور و غیبه ننشیند

تو اگر عیب خود همی دانی

نه‌ای از عامه بل جهانبانی

زین چنین تُرّهات دست بدار

کار کن کار بگذر از گفتار

گر ترا از نهادِ خود خبرست

درد باید که درد راهبرست

دین طلب کن گرت غم دین است

که کلید درِ دلت این است

هرکرا دردِ دل رسیل بود

مرحبا گوی جبرئیل بود

آن ترش روی کرده بر مهمان

که زدونی چو جان شمارد نان

ناصحم قول من نکو بشنو

ورنه کم کن سخن به دوزخ رو

بنده‌ام بنده مر امامان را

نشنوم قول خام خامان را

پای در پایم از خجالت رب

دست بر دست چون زنم به طرب

گرچه پیرم به زندگانی من

تو ببخشای بر جوانی من

شهره‌ام تا رسد پیام و سلام

خواجه‌ام تا بُوَم غلام غلام

بوحنیفه ترا چو نیست پسند

خویشتن را بسوز همچو سپند

شافعی گر برِ تو بولهب است

بسوی من امین حق طلب است

بر من آن هردو مهترند و امام

بر روانشان ز من درود و سلام

آن به معنی امام قرآن است

وین به دعوی دلیل و برهانست

آن بکردار قلزم اخضر

وین به گفتار حیدر صفدر

این به معنی مثال بحر محیط

وآن به فتوی جهان علم بسیط

آن بسان ستارهٔ کیوان

وین چو زاوش به نور خود رخشان

شرع از این بافتست رونق و زیب

زندقه یافته از آن آسیب

آن یکی شرع را چو ارکانست

وین مر اسلام را تن و جانست

هردو را اجتهاد بوده درست

این به آخر رسیده و آن بنخست

شاد از ایشان روان پیغمبر

سعی ایشان به شرع کرده اثر

یافته دین ز سعیشان رونق

نزد عاقل امام بوده به حق

جان من هردو را فدا بادا

روح را قولشان غذا بادا

باد یزدان ز هردوان خشنود

که بسی خلق یافت زیشان سود

خایب و خاسر آن کسی را دان

که ز گفتارشان نیافت امان

تا نگردد شتر پراگنده

ندود گرد لوره و کنده

تا نگردد تباه کار سفیه

ندرد پوستین مرد فقیه

تو که یک مسأله ندانی حل

با سخندان چرا کنی تو جدل

مرد جولاهه چون سوار شود

به کم از ساعتی فگار شود

مرد نادان چو قصد دانا کرد

از تن خویشتن برآرد گرد

هرکه او از دلیل ماند باز

مانده بیچاره در چه صد یاز

بیشکی آن کسی که بدکارست

به جهنم درون سزاوارست

دستگیرِ خلایقی یارب

بنده را روز دِه ز ظلمت شب

من نکو گویم از کمالِ یقین

در حقِ جملهٔ ائمهٔ دین

ورچه خشکم ببین به حسِ بصر

از ثنای همه زبانم تر

گر همه خلق دشمنم دارند

دوستی را نبهره پندارند

من ز نقد خلیفتی در حال

بدهم جمله را جواب سؤال

گر مرا عمر سام و نوح بُوَد

ور بقایم چو نفس و روح بُوَد

از بنای ثنای ایشانست

که بنانم چو شمع رخشانست

من اگر جمع اگر پریشانم

هرچه هستم از آنِ ایشانم

شهره‌ام چون به نام ایشانم

خواجه‌ام چون غلام ایشانم

من به منزل درم چه ره جویم

نیستم من جُنُب چه سر شویم

تو شده حیض و من به گرمابه

ماهی او من طپیده بر تابه

فی مناقبهما رحمة‌اللّٰه علیهما

فصل فی‌الزّهد والحکمة والموعظة والنصیحة